Gs Marcus J Borg : (Bài 21) Gặp Gỡ Đức Giêsu: Khôn ngoan mặc xác phàm

Chương 5

Đức Giêsu và sự Khôn Ngoan của Thiên Chúa

 (Bài 21)

Khôn ngoan thành xác phàm

Vai trò quan-trọng thứ hai của Khôn ngoan với cao-trào mới mà tín hữu thời tiên khởi từng thực-hiện, là ảnh hình Đức Giêsu mang tính-chất rất Kitô-học. Lớp phủ trùm còn rất sớm của truyền thống tạo chân dung Đức Giêsu không chỉ là bậc thày khôn-ngoan thôi, nhưng lại liên-quan đến cả “khôn ngoan của Thiên Chúa”, nữa.

Các tác tác-giả Tân Ước như Mátthêu, Luca, Phao lô và Gioan, đều đề-cập đến tương-quan này theo nhiều cách, vẫn coi Đức Giêsu như sứ-thần trẻ của khôn-ngoan Thiên Chúa đã mặc lấy xác phàm làm người. Đức Giêsu vốn là Bậc Thày khôn-ngoan lại cũng là khôn-ngoan Thiên Chúa theo nghĩa đó.

Chủ đề này, đưa ta vào Kitô học, tức: địa hạt thần học vốn bàn nhiều về bản-chất Đức Kitô. Bằng đường-lối gọn nhẹ nhưng đầy súc-tích, Kitô-học bao trùm cả tương quan đặc-thù giữa Đức Kitô và Thiên Chúa. Tương quan này, gồm ảnh hình Kitô-học ở Tân Ước, là sách nói nhiều cả về bản-chất thần-thiêng chí ái lẫn nhân-vị của Đức Giêsu rồi từ đó giúp ta tìm hiểu xem lý do tại sao hai đặc-trưng ấy lại đan-xen với nhau tạo thành cái-gọi-là giáo-huấn Kitô-học, tức bộ-môn chứa đựng đường-lối chính-thức mà Giáo hội coi đó như niềm tin căn bản do Công Đồng Nicê năm 451 thiết-lập để rồi các tín-hữu của ta dựa vào đó mà sống đời đạo-đức.

Các Giám mục Công đồng thời này, đã đặt ra Kinh Tin Kính, tức bản kinh chính-thức rất quan-trọng trong việc tạo ảnh-hình người đi Đạo liên-tưởng về Đức Giêsu và bản văn Kitô-học mang tầm mức dân-gian nhưng không xuống thấp đến độ bị miệt-thị. Kinh Tin Kính gồm 3 phần rõ-rệt là kinh nói về bản-chất của Cha, Con và Thánh Thần đã phản-ánh các điểm trổi-bật về tín điều Ba Ngôi Thiên Chúa rất trổi-bật. Cấu-trúc và nội-dung của Kinh này gộp lại, đã định-vị Đức Giêsu như “Người Con của Cha”, đồng thời lại tôn Ngài lên thành Ngôi Hai trong Ba Ngôi thần thánh, rất lý-thuyết.

Xem như thế, thì Đức Giêsu là “Người Con Duy-nhất” sinh hạ từ Thiên Chúa trước mọi sự. Ngài là Đức Chúa của Đức Chúa, Ánh Sáng của Ánh sáng, Thiên Chúa thật của Thiên-Chúa thật. Ngài mang cùng một bản-chất với Thiên Chúa Cha. (*1)

Mọi sự kể ở đây  –đều nói đến lai lịch Đức Giêsu như “Người Con của Chúa” và tính chất đặc-thù ở kinh Tin Kính do Công đồng Nicê thiết-lập được Giáo-hội sử-dụng từ đó đến nay.

Bản kinh đây, không những định-hình tính chính-tông mà thôi, nhưng còn được mọi người Hội-thánh Công-giáo cất tiếng đọc trong các buổi phụng vụ suốt nhiều thế-kỷ. Kinh này đào sâu thể-loai Kitô-học về “Người Con của Chúa” thấm-nhập vào tận phần tập-thể bên trong người tín-hữu. Và từ đó, bộc-lộ tâm-thân của đạo-giáo Tây phương, kể từ đó.

Kết-cục là, bộ môn Kitô-học trở-thành quen thuộc hơn với mọi thành-viên trong/ngoài Giáo hội là thể-thức tạo tương-quan giữa Đức Giêsu và Thiên Chúa như “Người Con của Cha”. Kitô-học “Người Con Chúa” đây, là cốt lõi ảnh hình Đức Giêsu với chúng dân (*2).

Ảnh-hình Ngài, trở nên quen thuộc đến độ mọi người đều có thể tư-duy như thứ Kitô-học rõ ràng và chuẩn-mực.

Tuy nhiên, việc này không xảy ra vào thời Tân Ước. Bởi dạo ấy vẫn chưa có bộ môn Kitô-học chính-thức nào hết. Đúng ra, Tân Ước mới chỉ chứa-đựng một số ảnh-hình Kitô-học được sử-dụng như một ẩn-dụ tạo ý-nghĩa đáng kể về Đức Giêsu và tương-quan giữa Ngài với Thiên-Chúa.

Các ẩn-dụ nói ở đây, vẫn chưa kết-tụ thành tín-điều hoặc ngôn-từ diễn-tả “thực-chất” cũng như “bản vị” đã bám rễ trở-thành Kitô-học về “Con Thiên Chúa” của giáo hội thời sau này, tức vào khi Tân Ước sử-dụng ảnh-hình Cha/Con để nói về tương-quan giữa Đức Giêsu và Thiên Chúa, mà thôi.

Cùng lúc với ảnh-hình về Cha/Con, lại có thêm nhiều hình-ảnh khác thay thế (*3). Một số hình-ảnh ấy đã trồi lên rất sớm và có lẽ còn sớm hơn cả hình-tượng Cha/Con là hình-tượng Đức Giêsu với tư-cách mật-thiết nối-kết với khôn-ngoan thần-thánh.

Được phát-triển cùng lúc ở thời phôi-thai còn thấy hiện-diện cùng thời với đạo-giáo lúc ban đầu là Kitô-học về khôn-ngoan vốn coi Đức Giêsu như Đấng thánh “khôn-ngoan của Thiên-Chúa” đã mặc xác phàm làm người.

Kitô-học khôn-ngoan đây, có lẽ cũng ảnh-hưởng lên tầm nhìn về ảnh-hình Đức Giêsu theo nhiều cách. Điều này, đã không chỉ làm phong-phú-hóa ảnh-hình ta có về Đức Giêsu mà thôi, nhưng còn giúp cung-cấp cánh cửa mở để ta thấy được bản chất đặc-thù nơi ngôn-từ Kitô-học.

Khôn ngoan

và truyền thống Do-thái-giáo

Nội dung Kitô-học về khôn-ngoan đến từ truyền-thống Do-thái-giáo, trong đó “Khôn-ngoan”  lại mang ý-nghĩa khá khác-biệt, tức: ý-nghĩa qui về thể-loại văn-chương, đặc-biệt là các sách viết về khôn ngoan trong Kinh thánh Do-thái-giáo (như: sách Cách Ngôn, sách Gióp và sách Huấn Ca). Và, trong Nguỵ-Ước cũng có sách Sirach và sách Khôn ngoan Sôlômôn nữa. Các sách này, lại cũng qui về bộ sưu-tập huấn-dụ của bậc thánh-hiền gọi là “Lời Đấng Thánh Hiền” chuyên đưa ra các lời cố vấn tích-cực để mọi người sống Đạo một cách khôn khéo.

Lại có ý-nghĩa thứ 3, tức: ý-nghĩa nền-tảng để ta có thể hiểu tâm-tư và/hoặc ngôn-từ người thời xưa mỗi khi họ bàn về Đức Giêsu và coi Ngài là Đấng Khôn-ngoan của Chúa. Trong văn-chương Do-thái-giáo, khôn-ngoan được nhân-cách-hoá như người nữ qua danh-xưng “Người Đàn bà khôn-ngoan”.

Xưa nay, bao giờ cũng thế, khôn-ngoan được nhân-cách-hoá qua việc sử-dụng danh-từ giống cái. Tiếng Hy-Lạp là đó là “Sophia”, còn tiếng Do-thái lại gọi đó là “Hokmah”. Phần đông các học-giả lâu nay vẫn coi việc định-danh “Sophia” thành nữ-phụ lại đã trở-thành chuyện thông thường, khá quen thuộc.

Rõ ràng là, lý-do khiến nhiều người làm thế, ngoại trừ sự việc các văn-bản viết bằng tiếng Hy-Lạp vẫn dùng cụm-từ “Sophia” cho rõ nghĩa hơn; còn tiếng Anh, thì: Sophia là tên riêng của phụ nữ, vì thế mới nhắc nhở ta về việc nhân-cách-hoá khôn-ngoan như nữ phụ thế nên, trong bài này, tôi có ý sử-dụng tên riêng người nữ “Sophia” mỗi khi nói tới việc nhân-cách-hoá khôn-ngoan thành nữ phụ (*4).

Việc nhân-cách hoá khôn-ngoan lần đầu được thấy ở sách Cách ngôn. Người Nữ Khôn-ngoan là Sophia, xuất-hiện ở chương 1 khi tác-giả nói về chốn công-cộng như một ngôn-sứ của Israel, nên đã viết:

“Khôn Ngoan kêu to ngoài đường phố,
cất tiếng nơi công cộng,
kêu gọi chỗ ồn ào náo nhiệt,
tuyên bố nơi cổng thành:

"Hỡi những kẻ ngây thơ khờ dại,
các ngươi còn chuộng sự ngu dốt đến bao giờ?
Đến bao giờ kẻ nhạo báng còn ưa chế giễu,
đứa ngu si còn khinh sự hiểu biết?”.

Sau khi gợi sự chú ý bằng lời-lẽ, Khôn-ngoan người nữ lại nói tiếp:

“Này ta sẽ bộc lộ lòng ta trên các ngươi,
khiến các ngươi biết được lời ta dạy bảo.”

Nửa đầu của câu nói: “Ta sẽ bộc lộ lòng ta trên các ngươi,” cũng có thể được dịch thành câu có nghĩa như: “Ta sẽ tuôn đổ Thần Khí của Ta trên các ngươi.” (*5), tức hàm-ngụ một hoạt-động gán ghép cho Giavê như đã thấy trong bản văn của ngôn-sứ (*6). Đây là một gợi ý về sự việc có khả-năng trở-thành một sự việc được bộc-lộ rất sớm: sự việc cho thấy Khôn-ngoan Sophia là việc nhân-cách-hoá Thiên-Chúa.

Và đoạn sách Cách-ngôn chấm dứt với lời cảnh-giác của Khôn-ngoan Sophia khi bị mọi người quên lãng, nên đã cảnh báo về các hệ-quả kéo theo sau:  

“Vì khi ta gọi, các ngươi đã khước từ ;
ta đưa tay ra, chẳng ai buồn để ý.
Các ngươi đã coi thường mọi lời ta khuyên nhủ,
đã không chấp nhận lời sửa dạy của ta.
Còn ta, ta sẽ nhạo cười ngày ngươi gặp hoạ,
sẽ chế giễu khi kinh hoàng ập xuống trên ngươi,
khi kinh hoàng ập xuống như cơn bão
và tai hoạ đến tựa cuồng phong,
khi cùng quẫn với đau thương
cứ trên ngươi mà giáng xuống.”

Nhìn toàn bộ đoạn văn đây như một tổng-thể, thì vai-trò của Khôn-ngoan Sophia cốt-thiết phải là vai-trò mang tính ngôn-sứ. Thế nên, hình-ảnh của khôn-ngoan mỗi khi nói ra, đều giống như cung-cách của các ngôn-sứ cổ-điển của Israel thời xưa cũ, tức: nói giữa phố chợ, chốn đông người qua lại, bà gọi mọi người kéo đến nghe lời bà gợi ý và cảnh-báo các tai-hoạ cùng hậu-quả sẽ đổ xuống trên đầu những kẻ không màng đến lời bà khuyên bảo.

Các vai-trò khác của khôn-ngoan nữ-giới còn được diễn-tả cách trọn vẹn trong Châm ngôn đoạn 8 câu 1 đến cách ngôn 9 câu 6. Ở phân nửa bài kêu gọi, Khôn-ngoan nói về mình như nguồn gốc sự thật, của mọi nhận-thức và sức lực. Quả thật như bà nói: “Nhờ có ta mà các vua chúa mới trị vì và mọi kẻ cầm quyền mới ban sắc-lệnh những gì đúng đắn. Bà yêu thương những ai yêu mến Bà, và những ai tìm đến Bà cũng sẽ gặp. (*8)    

Phần cuối hiệu-lệnh của Bà, Khôn-ngoan nói đến vai-trò tạo-dựng của Bà. Bà có từ buổi đầu với Thiên Chúa trước khi thế-gian được tạo-dựng như có viết ở Châm Ngôn 8 câu 22-24 như sau:

“ĐỨC CHÚA đã dựng nên ta như tác phẩm đầu tay của Người,
trước mọi công trình của Người từ thời xa xưa nhất.
Ta đã được tấn phong từ đời đời,
từ nguyên thuỷ, trước khi có mặt đất.
Khi chưa có các vực thẳm,
khi chưa có mạch nước tràn đầy, ta đã được sinh ra.”

Trước khi khởi đầu mọi sự, Khôn Ngoan không chỉ sống với Thiên Chúa mà thôi, nhưng Khôn ngoan còn tham-gia vào việc tạo-dựng với Thiên Chúa nữa, như Châm ngôn 8 câu 25-29 sau đây:

“Trước khi núi non được đặt nền vững chắc,
trước khi có gò nổng, ta đã được sinh ra,
khi ĐỨC CHÚA chưa làm ra mặt đất với khoảng không,
và những hạt bụi đầu tiên tạo nên vũ trụ.
Đã có ta hiện diện khi Người thiết lập cõi trời,
khi Người vạch một vòng tròn trên mặt vực thẳm,
khi Người làm cho mây tụ lại ở trên cao
và cho các mạch nước vọt lên từ vực thẳm,
khi Người định ranh giới cho biển, để nước khỏi tràn bờ,
khi Người đặt nền móng cho đất.”   

Đến đây, lại có đề-nghị bảo rằng: ngang qua Khôn ngoan Sophia, Thiên-Chúa đã tạo-dựng trời đất. Khôn Ngoan là thợ thủ-công chính tức người thực-hiện công-trình Ngài đặt (*10). Hệt như Châm ngôn 3 câu 19 từng viết:

“ĐỨC CHÚA dùng khôn ngoan đặt nền cho trái đất,
dùng hiểu biết thiết lập các tầng trời.”

Về lại Châm ngôn 8, Khôn-ngoan khi ấy có nói đến nơi ở của Bà có sự hiện-diện của Thiên Chúa:

“Ta hiện diện bên Người như tay thợ cả.
Ngày ngày ta là niềm vui của Người,
trước mặt Người, ta không ngớt vui chơi,
vui chơi trên mặt đất, ta đùa vui với con cái loài người.” (Châm ngôn 8: 30-31)

Và, Khôn ngoan tiếp tục nói đến vai trò hiện-diện với Thiên-Chúa là cội-nguồn của sự sống bằng những lời vui tươi hạnh phúc, như ở Châm ngôn 8 còn tiếp-tục minh chứng qua các câu như:  

“Phúc thay người bước theo đường lối ta chỉ bảo.” (Châm Ngôn 8: 32b)

Hoặc:

“Phúc thay người lắng nghe ta dạy,
ngày ngày canh thức trước cửa nhà ta,
túc trực ở ngay lối ra vào.
Vì gặp được ta là gặp sự sống,
và hưởng ân lộc ĐỨC CHÚA ban cho.” (Châm ngôn 8: 34-35)

Cuối cùng thì, Khôn ngoan kết-thúc hiệu-lệnh của Bà bằng lời mời gọi mọi người hãy đến dự yến tiệc có bánh và rượu như ở Châm ngôn 9 câu 1-6 sau đây:

“Khôn Ngoan đã xây cất nhà mình,
dựng lên bảy cây cột,
hạ thú vật, pha chế rượu, dọn bàn ăn
và sai các nữ tỳ ra đi.
Đức Khôn Ngoan còn lên các nơi cao trong thành phố
và kêu gọi :
"Hỡi người ngây thơ, hãy lại đây !"
Với người ngu si, Đức Khôn Ngoan bảo :
"Hãy đến mà ăn bánh của ta và uống rượu do ta pha chế !
Đừng ngây thơ khờ dại nữa, và các con sẽ được sống ;
hãy bước đi trên con đường hiểu biết."

Việc người Do-thái-giáo nhân-cách-hoá Khôn ngoan là Sophia, và áp đặt các đặc-trưng thần thánh cho Bà, còn được triển-khai nhiều hơn nữa ở sách Sirach và sách Khôn ngoan Salômôn (*115). Ở sách Sirach, là sách được ghi chép vào khoảng năm 180 tước Công nguyên, trong đó Khôn ngoan Sophia một lần nữa, lại cũng nói đến nguồn gốc của mình nơi Thiên Chúa “ ngay từ đầu”, rằng:

Từ cõi miên trường, ngay từ đầu, Thiên-Chúa đã dựng nên ta, và mãi mãi về sau ta sẽ không ngừng có mặt.”

Khôn ngoan Sophia còn nói về sự hiện-diện của Bà ở khắp mọi nơi, rằng:

“Ta đến từ miệng Đấng Tối Cao và phủ đầy mặt đất như làn khói. Ta ngự trị trên trời cao thẳm và ngai trị vì của ta là cột mây. Chỉ mình ta quay vòng như cú nhảy vọt của thiên-triều và lữ-hành xuyên thấu bề sâu mọi vực thẳm. Trôi lướt trên sóng ngàn biển khơi, khắp đất trời và trên mọi dân, nước ta lắc-lư trên giây đu…”

Và rồi, tác-giả sách này lại nói đến việc Khôn ngoan Sophia dựng lều ngự giữa Israel. Thiên-Chúa “chọn nơi chốn để Bà dựng lều” sống\ giữa dân con của Giacóp, và Bà ngự trị nơi nhà tạm nơi rừng sâu hoang dã  cho tới khi Bà đến ngự trị tại Giêrusalem. Khôn ngoan ở nơi đây, chính giữa mọi sự sống đồng-nhất với Shekinah, như một hiện-diện thần thánh với mọi sự.

Cuối cùng thì, như Châm ngôn còn kể, Khôn ngoan Sophia lại cũng bày tiệc bàn mời hết mọi người đến dự (*16)

Ở sách Khôn ngoan Salômôn là sách được viết gần thời Đức Giêsu, đặc-trưng thánh-thiêng của Khôn ngoan Sophia còn được khai-triển nhiều hơn nữa (*17). Qua đó Khôn ngoan Sophia là “Đấng tạo mẫu cho hết mọi sự” và là “Mẹ đẻ” ra mọi sự tốt đẹp (*18).  Và rồi, trong một đoạn văn khá đáng kể, Khôn ngoan Sophia được diễn-tả như:

“…một thần khí vốn dĩ thông minh, lành thánh, duy-nhất, nhưng đa dạng, tinh-tế, lưu-động, trong suốt, không ô nhiễm, rất nổi bật, không dễ bị thương tổn, thương yêu điều tốt lành, hăng say, không chống cưỡng, làm lợi tất cả, có tính nhân-bản, kiên-định, chắc-chắn, không sao xuyến, mãnh-liệt mọi bề, giám quản mọi thứ và đâm xuyên mọi thần-tính…

Dĩ nhiên, mọi thứ như thế đều qui về Thiên Chúa. Còn nữa, cũng giống như Thiên Chúa, Khôn ngoan có mặt ở mọi nơi, mọi chỗ: “Khôn ngoan lan tràn và xâm nhập hết mọi sự.” Khôn ngoan “là hơi thở đầy uy quyền của Thiên Chúa và là sự phát-tiết vinh-quang thuần-tuý của Thượng Đế” và là “sự phản-chiếu ánh-sáng vĩnh-hằng”. Giống Thiên Chúa, Khôn ngoan có quyền tuyệt-đối và là nguồn gốc duy trì sự sống:

Dù chỉ có một mình mình, Khôn ngoan có thể làm được tất cả mọi sự và trong lúc trở thành chính mình mình, Khôn ngoan cải tân mọi sự.

Khôn ngoan đi vào tương quan với mọi người: “Trong mọi thế-hệ, Khôn ngoan đi xuyên vào các linh-hồn lành thánh.” Khôn ngoan là nguồn cội đem lại mọi nguồn hứng cho ngôn sứ, biến mọi người trở-thành “bạn của Thiên Chúa và các ngôn sứ” (*19)

Cuối cùng ra, chính Khôn ngoan là động lực tích-cực trong lịch-sử dân Israel từ lúc rất khởi đầu câu chuyện Cựu Ước. Ta quen dần với việc nghe nói về Thiên Chúa là Đấng dẫn-dắt Israel ra khỏi Ai-Cập. Thế nhưng, trong Khôn ngoan của Salômôn, chính Khôn ngoan Sôphia làm nên việc này.

Sách Khôn ngoan Salômôn có viết:

“Một giống giòng thánh thiêng không có gì chê trách, Khôn ngoan Sophia giải thoát họ ra khỏi dân nước thống-trị… Khôn-ngoan dân họ vượt qua được Biển Đỏ và đưa họ đi giữa giòng nước sâu; Khôn ngoan nhận chìm quân thù của họ dưới giòng nước và cứu vớt họ thoát khỏi bề sâu giòng biển. (*20)

Thành thử, trong toàn bộ cuốn sách như một tổng-thể, Khôn ngoan có các đặc-trưng và chức-năng thường gán ghép cho Thiên Chúa (*21).

Vậy thì, hỏi rằng ta phải làm gì để tạo nên vai-trò vượt trội của Khôn ngoan Sophia trong truyền-thống khôn-ngoan của Israel đây?

Mặc dù các nhà thần-học lâu nay vẫn đặt nặng mọi quan-tâm chú ý đến điều này, nhưng cứ sự thường thì mọi người cũng chỉ coi đây như việc sử-dụng cung cách khá thú vị như phương-sách kỹ thuật nhân-cách-hoá trong văn chương/thi tứ mà thôi. Thế nhưng, như một số thần-học-gia mới đây chứng tỏ là ngày càng co nhiều vị dính-dự vào những việc như thế.

Trong sách tôi viết, Khôn ngoan Sophia được nối kết một cách rất gần với Thiên Chúa, có lúc còn trở-thành không thể phân-biệt với Thiên Chúa theo nghĩa chức-năng và đặc-trưng được gán cho Khôn ngoan, nên có thể sẽ có vị lại cũng nói đến một thứ “tương-đương với chức-năng” thần thánh giữa Khôn ngoan Sophia và Thiên-Chúa. (*22).

Thế nên, ngôn-ngữ diễn-tả về Khôn ngoan Sophia không đơn-giản chỉ là việc nhân-cách-hoá khôn-ngoan theo thể-thức của nữ phụ, mà là “nhân-cách-hoá Thiên-Chúa” theo hình-thù của phụ nữ. Khôn-ngoan Sophia, là hình-ảnh đầy nữ-tính được gán cho Thiên-Chúa, một thứ lăng-kính qua đó thực-tại thánh-thiêng được định-hình như nữ-phụ (*23).

Tóm lại, việc sử-dụng ngôn-ngữ cho Khôn ngoan Sophia lại đã dính-phần vào việc tượng hình nữ-phụ để nói về Thiên-Chúa ngay trong truyền-thống thánh kinh.  

                                     

                                                                                                                                    (còn tiếp)

Gs Marcus J Borg biên-soạn

Mai Tá lược dịch.